Życie za życie, czyli kara śmierci
Kara śmierci w Polsce
Ted Bundy, wampir z Zagłębia, Zodiak, Ed Gein, Jeffrey Dahmer – to nazwiska i pseudonimy budzące emocje, również te najbardziej skrajne. Trudno uwierzyć w skalę okrucieństwa niektórych z ich zbrodni. Używana w polskim prawie zasada „sprawiedliwości społecznej”, która definiowana jest jako dążenie do zachowania równowagi w stosunkach społecznych i powstrzymywanie się od nieobiektywnych i nieusprawiedliwionych przywilejów dla określonych grup społecznych, może prowadzić niekiedy do pragnienia wydania kary śmierci, której w polskim systemie prawnym już nie ma. Czy słusznie? Jak zachować bezstronność, obiektywizm i poszanowanie przysługujących praw sprawcy, który dokonał wielu rażących w skutkach przestępstw? Skazanie go na karę śmierci może według niektórych okazać się wręcz niewystarczające dla uzyskania poczucia zadośćuczynienia, mimo swojego ostatecznego i nieodwracalnego charakteru.
W kwietniu 2023 roku minie 35 lat od kiedy po raz ostatni wykonano w Polsce karę śmierci. Skazanym na nią był 29-letni Stanisław Czabański, który został powieszony za brutalny gwałt i zabójstwo. 21 kwietnia 1988 roku wykonano na skazanym karę śmierci w krakowskim więzieniu na Montelupich. W okresie PRL na karę śmierci skazywano za zdradę ojczyzny, szpiegostwo, akty terroru, szczególnie brutalne morderstwa, czy afery gospodarcze[1]. Po egzekucji wykonanej w 1988 roku rząd Mieczysława Rakowskiego ogłosił moratorium na wykonanie kary śmierci. Moratorium to obowiązywało aż do 1997 roku, kiedy nowy kodeks karny formalnie wyeliminował karę śmierci w polskim systemie prawnym. Z kolei na mocy przyjętej przez Sejm w 1989 roku ustawy o amnestii, skazanym na karę śmierci zamieniono wyroki na karę 25 lat pozbawienia wolności[2].
Kara śmierci została zastąpiona w 1997 roku karą dożywotniego pozbawienia wolności. Jednak sprawa ta znajduje swoje dalsze rozszerzenia wraz z nowymi przepisami proponowanymi przez Ministerstwo Sprawiedliwości. 2 grudnia 2022 roku Prezydent RP Andrzej Duda podpisał nowelizację ustawy kodeksu karnego, która wprowadza do polskiego systemu prawnego tzw. bezwzględne dożywocie[3]. Przepisy w swojej treści dają sądowi możliwość orzeczenia zakazu warunkowego zwolnienia w przypadku, kiedy sprawca popełnił przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym i został skazany za popełniony czyn na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat. Nowe przepisy wskazują na jakiej podstawie sąd może orzec zakaz warunkowego zwolnienia. Sąd, podejmując decyzję, będzie opierać się na § 4 dodanym do art. 77 Kodeksu Karnego na mocy Ustawy z dnia 7 lipca 2022 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Dodany paragraf czwarty brzmi: „Wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd może orzec zakaz warunkowego zwolnienia sprawcy, jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazują, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób”. Nowelizacja wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia z wyjątkami[4].
Przesłanki przeciw karze śmierci
Według danych Amnesty International w 2021 roku odnotowano na świecie wzrost liczby egzekucji oraz wydanych wyroków kary śmierci. W 18 państwach wykonano 579 egzekucji, co stanowi wzrost o 20% w stosunku do 2020 roku[5]. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż do wzrostu liczby przeprowadzonych egzekucji przyczynił się głównie Iran, który wykonał karę śmierci na co najmniej 314 osobach. Aby móc właściwie interpretować dane statystyczne, trzeba również mieć na uwadze obecną sytuację polityczną i represje stosowane przez rząd w Teheranie. W ogólnym rozrachunku tendencja stosowania kary śmierci na świecie zmniejsza się. Pomimo przytoczonych wyżej informacji, całkowita liczba wykonanych egzekucji na świecie w 2021 roku jest drugą najniższą od co najmniej 2010 roku[6].
Przepisy Unii Europejskiej w zakresie możliwości stosowania kary śmierci są jednoznaczne: art. 2 Karty Praw Podstawowych stwierdza nie tylko, że „każdy ma prawo do życia”, ale także przesądza w paragrafie drugim, że „nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu”.
W pierwszej kolejności rozpatrzmy argumenty przeciw karze śmierci. Pierwszym z nich jest omylność sądów. W tym przypadku przykładem może być sprawa Tomasza Komendy, który został – jak się ostatecznie okazało – niesłusznie skazany za zgwałcenie i zabójstwo 15-letniej Małgorzaty Kwiatkowskiej, po czym spędził w więzieniu 18 lat. W maju 2018 roku Tomasz Komenda został uniewinniony. Prawdziwi sprawcy unikali kary przez długie lata, a niewinna osoba spędziła prawie dwie dekady w więzieniu. Gdyby w tym przypadku orzeczono karę śmierci niewinny człowiek zostałby pozbawiony życia. Po wielu latach kara okazałaby się niesłuszna, jednak nic nie przywróciłoby mu życia. Omylność sądów jest jedną z głównych przesłanek do wyłączenia z systemu prawnego kary śmierci, ponieważ jej następstwa są nieodwracalne, a analiza materiału dowodowego może doprowadzić po latach do zupełnie innych wniosków niż pierwotne.
Kolejnym argumentem przeciw jest pozbawienie sprawcy możliwości resocjalizacji. Jest ona jedną z głównych motywacji pracy z osadzonym w więzieniu. W artykule tym nie zostanie poruszony temat jakości zamierzonej przez system prawny resocjalizacji, ponieważ jest to zbyt rozległy przedmiot badań, który wymaga szerszej analizy porównawczej stanu prawnego ze stanem faktycznym. Z założenia każdy człowiek ma jednak prawo do poprawy własnego postępowania, a obecny system karny nastawiony jest na resocjalizację i przygotowanie osadzonego do ponownego życia w społeczeństwie.
Godność
Jest to pojęcie wykluczające możliwość wykonywania kary śmierci, jak i jej orzekania. W cywilizacji zachodniej opartej na demokracji odnosi się ona do każdego człowieka, niezależnie od tego jak postępuje i jakich czynów się dopuścił. System prawny Unii Europejskiej nadaje jej szczególny i podstawowy charakter. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej w artykule pierwszym traktuje o godności człowieka: „Godność człowieka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona”[7]. Podobnie odnosi się do godności człowieka Konstytucja RP, która w art. 30 stanowi: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”[8].
Przyjęcie przez system prawny godności, jako nienaruszalnej i niezbywalnej ma fundamentalne znaczenie dla ochrony życia i praw człowieka. To właśnie godność pokazuje, kto został potraktowany „nieludzko”. To m.in. ona pozwala ocenić, wobec kogo dopuszczono się zbrodni. Podczas II wojny światowej system prawny III Rzeszy zakładał traktowanie m.in. Żydów jako „nie-ludzi”. Nie posiadali oni godności, a zatem zabicie, poniżanie, czy odebranie mienia nie powodowały konsekwencji prawnych dla oprawców. Założenie było jednoznaczne w swojej konstrukcji – Żyd nie ma godności, a zatem nie ma możliwości odebrania mu jej. Traktowanie więźniów w obozach koncentracyjnych nie było względem prawa III Rzeszy uwłaczające godności ludzkiej, ponieważ więźniowie nie mieli godności, nie byli ludźmi – byli numerami. Problem pojawił się podczas procesów norymberskich, kiedy niemieckich zbrodniarzy nie można było osądzić na podstawie prawa III Rzeszy, ponieważ zgodnie z nim wszystko co robili było dozwolone.
Państwowy system prawny w Polsce nie może stanowić kary dla sprawcy na zasadach odwetu. Jeśli przepisy konstytucji nakazują poszanowanie godności człowieka sądy nie mogą działać wbrew przepisom i traktować sprawcy, czy następnie osadzonego niezgodnie z poszanowaniem jego praw. Obniżyłoby to znacznie wartości i standardy prawne, ale także moralne.
Ostatnim z przytoczonych w tym artykule argumentem, będzie kwestia możliwości traktowania kary śmierci, jako stosowania usankcjonowanego morderstwa. Sąd może działać w błędzie lub też celowo pomijać zasadnicze kwestie dla wydania oczekiwanego przez społeczeństwo lub przez władzę wyroku. W państwach autorytarnych i totalitarnych sądownictwo pełni często funkcję represyjną względem politycznych oponentów. Sądy nie służą w tym przypadku do wymierzania sprawiedliwości, ale do uprawomocniania decyzji władz. W systemie komunistycznym ZSRR często wyrok sądu znany był już przed rozprawą, a więźniów zmuszano do przyznania się do winy. Dziś także znane są podobne praktyki w państwach totalitarnych.
Przesłanki za orzekaniem kary śmierci
Pierwszym argumentem jest możliwość odwodzenia potencjalnych sprawców od popełnienia zbrodni. Prawdopodobieństwo zasądzenia kary śmierci może wpłynąć na świadomość sprawcy i zniechęcić go do popełnienia czynu zabronionego. Jednak do dziś wciąż spotykamy się w wielu państwach z orzekaniem i wykonywaniem kary śmierci, co świadczy o fakcie, iż powyższy argument – nie sprawdza się w każdym przypadku.
Państwo nie musi płacić na rzecz utrzymania osadzonego – argument finansowy jest często poruszany w dyskusji dotyczącej osób skazanych i ich długoletniego pobytu w zakładzie karnym. Obecność kary śmierci w systemie prawnym nie wpływa jednak znacząco na temat utrzymywania osadzonych. Zagadnienie to jest obecne także i dziś, kiedy Ministerstwo Sprawiedliwości poszukuje rozwiązań, pozwalających wprowadzić oszczędności w budżecie państwa. Stan na listopad 2021 roku pokazywał, że ponad 7000 więźniów w Polsce odbywa karę poza zakładem karnym w ramach elektronicznego dozoru. Celem resortu sprawiedliwości jest podwojenie tej liczby, aby zmniejszyć koszty utrzymania osadzonych. Koszt dozoru elektronicznego jest 5-krotnie mniejszy niż utrzymanie więźnia w zakładzie karnym. Miesięczny koszt utrzymania osadzonego w zakładzie karnym to 4930 zł, natomiast dozoru elektronicznego – 841 zł [9]. Dane przesłane przez Służbę Więzienną dla portalu Money.pl pokazują, że pod koniec września 2021 roku w aresztach śledczych i zakładach karnych zostało umieszczonych 71 216 osadzonych, a w tym 62 604 skazanych i ukaranych. Szacunkowy koszt ich miesięcznego utrzymania oscylował na poziomie około 313 mln zł [10]. Zatem liczba wykonywanych kar śmierci musiałaby być znacząca, aby realnie wpłynąć na ogólne koszty utrzymania osadzonych.
Dodatkowo należy zwrócić uwagę na koszty wykonania kary śmierci, utrzymania skazanego, który oczekuje na wykonanie egzekucji oraz koszty związane z jego procesem sądowym. USA jest państwem, w którego systemie prawnym wciąż obecna jest kara śmierci i jednocześnie jest modelowym przykładem państwa demokratycznego, które w ramach dostępnych przepisów prawnych posługuje się karą śmierci. Stan na listopad 2022 roku pokazuje, że kara śmierci nadal obowiązuje w 27 stanach, przy czym w 7 z nich stosuje się moratoria i kara śmierci nie jest wykonywana [11]. W 2022 roku ponad jedna trzecia egzekucji w USA została przeprowadzona nieprawidłowo z uwagi na niekompetencję kata, nieprzestrzeganie protokołu, czy też błędy w protokole [12].
Opierając się na przykładzie Stanów Zjednoczonych koszty związane z wykonaniem kary śmierci wiążą się dodatkowo z innymi, takimi jak: powołanie prawników, czynności przedprocesowe, wybór sędziów, proces sądowy, więzienie, apelacja i sama egzekucja, która wymaga osadzenia więźnia w celi do czasu wykonania egzekucji, opłacenie kata, utrzymanie infrastruktury za pomocą której egzekucja jest wykonywana [13]. Cały ten proces może odbywać się nawet przez 20 lat i opłacany jest przez podatnika. Jest on niezbędny, a jego wydłużanie konieczne, aby wyeliminować wątpliwości i uniknąć błędów, które mogłyby doprowadzić do skazania niewinnej osoby. Nieodwracalność kary śmierci zmusza do wydłużenia procesu sądowego. 75% osób skazanych na karę śmierci w latach 1973-2013 nie zostało poddanych egzekucji z uwagi na udane apelacje [14]. W stanie Kansas koszt procesu sądowego oraz wykonania kary śmierci wyniósł około 400 000 dolarów. Natomiast koszty związane z przeprowadzeniem zwykłego procesu zamykają się na poziomie 100 000 dolarów. Stan Oklahoma notuje koszty związane z karą śmierci na poziomie 3,2 razy wyższym niż związane ze zwykłym procesem. W stanie Maryland w latach 1978-1999 wydano łącznie 186 milionów dolarów na sprawy związane z wykonaniem wyroku śmierci. Koszt pojedynczej rozprawy wyniósł około 3 milionów dolarów [15]. Od 1978 roku podatnicy stanu Kalifornia wydali łącznie 4 miliardy dolarów na utrzymanie kary śmierci [16]. Ciekawe są również koszty związane z samym wykonaniem kary. W 2011 roku koszt pojedynczej dawki substancji podawanej skazanemu wynosił średnio 83,55 dolara. W 2013 roku w stanie Teksas koszty te oscylowały w okolicy 1500 dolarów, natomiast stan Missouri ponosił koszty na poziomie 8000 dolarów. W 2017 roku stan Virginia za pojedynczą dawkę substancji uśmiercającej płacił 16 500 dolarów [17].
W lipcu 2018 roku w tzw. „celach śmierci” w USA przebywało 2738 więźniów. Podatnik poniósł o 3 miliardy dolarów więcej wydatków, niż gdyby osadzeni na karę śmierci zostali skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Stan Floryda odnotowuje zwiększenie rocznych kosztów związanych z utrzymywaniem kary śmierci na poziomie o 51 milionów dolarów większym, niż gdyby osadzeni byli skazywani na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Stan Karoliny Północnej odnotowuje wyższe koszty w przypadku pojedynczego procesu związanego z wykonaniem kary śmierci na poziomie o 2,16 miliona dolarów większym, niż gdyby zasądzano karę dożywocia [18].
Na przykładzie podanych wyżej liczb widać, że argument dotyczący oszczędności związanych z utrzymywaniem osadzonego w zakładzie karnym nie ma odzwierciedlenia w rzeczywistości i nie ma powiązania z realnymi kosztami niezbędnymi do przeprowadzenia procesu sądowego oraz wykonania egzekucji.
Argumentem przytaczanym często za przywróceniem kary śmierci jest również kwestia równości ofiary i sprawcy, z którą mamy do czynienia w przypadku oddania życia za życie odebrane. Metody humanitarne i znaczne ograniczenie cierpienia skazanego podczas wykonywania egzekucji są również podnoszone jako argumenty za przywróceniem kary śmierci. Z kolei bezwzględne dożywocie powoduje, że osoba skazana staje się niejako „nietykalna”, ponieważ w przypadku popełnienia kolejnego przestępstwa w zakładzie karnym, sąd nie jest w stanie zwiększyć wyroku skazanego. Jeżeli więc niezależnie od swoich poczynań będzie on do końca życia przebywać w zakładzie karnym bez możliwości opuszczenia go, jego chęć resocjalizacji może znacznie spaść.
Podsumowanie
Kara śmierci wzbudza szerokie dyskusje od wielu lat, nieustannie znajdując swoich przeciwników, jak i zwolenników. Obecny system prawny w Polsce i Unii Europejskiej jednoznacznie zakazuje przeprowadzania egzekucji i skazywania ludzi na karę śmierci. Niezbywalna godność człowieka i obowiązek poszanowania praw i wolności każdej osoby niezależnie od jej poczynań, jest głównym wyznacznikiem wyeliminowania kary śmierci. Należy brać pod uwagę omylność sądów i nieodwracalność wydanego wyroku. Przy obecnych technikach, nowoczesnych narzędziach analiz dowodowych, sprawy sprzed lat mogą zakończyć się zupełnie odwrotnymi osądami. Koszty i psychiczne obciążenie osób, które muszą wykonać egzekucję na skazanym są równie ważne i powinny być brane pod uwagę. Na obecnym etapie i wobec obowiązującego prawa temat kary śmierci w Polsce pozostaje w sferze teoretycznych rozważań i dyskusji. Zmiana polskiego systemu prawnego w celu przywrócenia kary śmierci musiałaby oznaczać także zmianę przepisów unijnych lub odnieść się do obecności Polski w Unii Europejskiej, która zobowiązuje państwa członkowskie do ujednolicenia przepisów prawnych w określonych kwestiach.
[1] Patrycja Rojek-Socha, Kary śmierci nie ma w Polsce od blisko 35 lat, będzie bezwzględne dożywocie, [na:] https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/kara-smierci-w-polsce,50461.html, dostęp: 20.12.2022.
[2] Tamże.
[3] Prezydent podpisał nowelizację Kodeksu karnego, [na:] https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/prezydent-podpisal-nowelizacje-kodeksu-karnego,61945, dostęp: 20.12.2022.
[4] Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, [na:] https://orka.sejm.gov.pl/proc9.nsf/ustawy/2024_u.htm, dostęp: 20.12.2022.
[5] Kara śmierci 2021, [na:] https://amnesty.org.pl/kara-smierci-2021-wzrost-liczby-zabojstw-czestsze-egzekucje-w-iranie-i-arabii-saudyjskiej/, dostęp: 20.12.2022.
[6] Tamże.
[7] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, [na:] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12016P/TXT&from=DE, dostęp: 20.12.2022.
[8] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, [na:] https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm, dostęp: 20.12.2022.
[9] Przemysław Ciszak, Więźniowie kosztują budżet miliardy rocznie. Ma być taniej, bo więcej osadzonych dostanie bransoletkę, [na:] https://www.money.pl/gospodarka/wiezniowie-kosztuja-budzet-miliardy-rocznie-ma-byc-taniej-bo-wiecej-osadzonych-dostanie-bransolete-6700836201901024a.html, dostęp: 20.12.2022.
[10] Tamże.
[11] Co skazani na śmierć mówią przed egzekucją? Wyjątkowy rejestr “ostatnich słów” straconych w stanie Teksas, [na:] https://tvn24.pl/swiat/kara-smierci-w-usa-jak-brzmia-ostatnie-slowa-skazanych-przed-egzekucja-6240076, dostęp: 20.12.2022.
[12] Magdalena Auzbiter, Rok nieudanych egzekucji – USA publikuje raport o karze śmierci za 2022 r., [na:] https://www.rp.pl/prawo-karne/art37626561-rok-nieudanych-egzekucji-usa-publikuje-raport-o-karze-smierci-za-2022-r, dostęp: 20.12.2022.
[13] Ile tak naprawdę kosztuje kara śmierci?, [na:] https://magnifier.pl/ile-kosztuje-kara-smierci/, dostęp: 20.12.2022.
[14] Tamże.
[15] Tamże.
[16] Tamże.
[17] Tamże.
[18] Tamże.