Stoicyzm współcześnie
Źródło zdjęcia [1]
Stoicyzm dawniej i dziś
Stoicyzm został zapoczątkowany w końcu IV wieku p.n.e w Atenach przez Zenona z Kition. Antyczna szkoła stoicka opierała się na trzech zasadniczych komponentach: epistemologiczno-logicznym, metafizyczno-kosmologicznym oraz praktyczno-etycznym. Współcześnie stoicyzm skupia się na ostatnim z trzech wymienionych komponentów, tj. praktyczno-etycznym, marginalizując jednocześnie, czy nawet całkowicie pomijając dwa pozostałe komponenty. Filozofia ta od początku przedstawiała życie zgodnie z naturą oraz rozumiem. Zaliczana jest do tzw. filozofii materialistycznych, ponieważ w swoich założeniach nie porusza zagadnień związanych z losem człowieka po śmierci. Wyklucza ona poddawanie się emocjom, a także skłania ku racjonalnemu podejściu do rzeczywistości przy jednoczesnej akceptacji prawideł, które nią rządzą.
Założenie to prowadzi do kolejnych postaw prezentowanych przez stoików. Wszelkiego rodzaju przeciwieństwa, niepowodzenia, czy koleje losu powinny być przyjmowane bez żalu, złości, smutku, czy pretensji[2]. Starożytni Grecy prezentowali stan nazywany wówczas „apátheią”. Oznaczał on pewien stopień obojętności względem dotykających nas sytuacji i dziejących się wokół wydarzeń. Nie należy jednak traktować tego stanu negatywnie. Nie oznaczał on bowiem podejścia lekceważącego względem otaczającej nas rzeczywistości. „Apátheia” oznaczała rodzaj cierpliwie wypracowanego dystansu, który dawał szansę na przetrwanie dotykających nas zdarzeń, które często mogą być kierowane przez zrządzenie losu, czy też przypadek. Dystans ten pozwalał na chłodną ocenę, wyciąganie wniosków i szukanie rozwiązań, jeśli takie okazywały się konieczne[3]. Człowiek powinien zatem zgodnie z filozofią stoicką pozostawać w zgodzie ze wszystkim, co go spotyka. „Nie pojmuj spraw tak, jak je pojmuje człowiek zły lub jak on chce, byś ty sądził, lecz uważaj, jakim coś jest rzeczywiście” – głosi w swoim dziele „Rozmyślania” rzymski cesarz Marek Aureliusz, jeden z czołowych antycznych przedstawicieli filozofii stoickiej.
Przepis na pomyślność?
Stoicyzm współcześnie może kojarzyć się głównie z prezentowanym przez tą filozofię podziałem na rzeczy od nas zależne i rzeczy od nas niezależne. Według stoików człowiek powinien skupiać się na tej pierwszej grupie i nie wykazywać szczególnego zainteresowania sprawami, na które nie mamy wpływu. Pozwala to wówczas na pełne skupienie swojej uwagi na samorozwoju, co prowadzi do poukładanego i opanowanego pojmowania rzeczywistości. W praktyce można określić to w następujący sposób: w zdecydowanej większości przypadków człowiek nie ma wpływu na otaczającą go rzeczywistość, ale ma całkowity wpływ na to jak ją postrzega[4]. Pandemia koronawirusa, wysoka inflacja, trwająca wojna na Ukrainie, śmierć kogoś bliskiego, diagnoza poważnej choroby – wydarzenia dotykające człowieka są najczęściej wydarzeniami zewnętrznymi, które mają charakter „faktów dokonanych”. Może on wówczas jedynie zareagować na to, co już się wydarzyło.
I tu pomocna może okazać się myśl stoicka, przywołująca m.in. wspomnianą wyżej „apátheię”. Zdrowy dystans, cierpliwość i przede wszystkim spojrzenie na rzeczywistość taką, jaka ona jest. Nie zaś przez pryzmat wyobrażeń i oczekiwań. Cytowany wyżej Marek Aureliusz pisał: „Usuń wyobrażenie, a usunie się i poczucie krzywdy, usunie się i krzywda”. Obecne czasy dostarczają człowiekowi wiele okazji na szlifowanie swojego charakteru oraz na praktykowanie stoickiego podejścia do rzeczywistości. Wiele nieoczekiwanych wydarzeń i okoliczności pozwala na wyłączenie wyobrażeń i doznanie rzeczywistości w swojej realnej formie. Zaakceptowanie możliwości zaistnienia sytuacji lepszej oraz gorszej od tej, którą człowiek w danej chwili posiada, zaakceptowanie istnienia szczęścia i nieszczęścia, życia i śmierci, zdrowia i chorób – wszystko to pozwoli człowiekowi według stoików przyjąć faktyczny stan rzeczy i odsunąć od siebie poczucie krzywdy czy niesprawiedliwości, a także pretensji względem niespełnionych oczekiwań i wyobrażeń, które tylko we własnym założeniu człowieka miały obowiązek się ziścić.
Stoicyzm w swojej obecnej formie, jak i w założeniach antycznych, pojmował ludzkość jako jeden spójny organizm. W tym aspekcie należy głównie skoncentrować się na perspektywie. A konkretnie na perspektywie niemalże boskiej. Najlepszym przykładem może okazać się w tym miejscu człowiek przebywający w kosmosie – kosmonauta, który doświadcza opisywanego w psychologii „overview effect”. Gdy patrzy on na ziemię z oddali, kiedy widzi nieograniczony bezmiar otaczającego go kosmosu, kiedy widoczna z góry ziemia przedstawia lądy, morza, oceany, i kiedy nie widać z tej perspektywy granic państw, poszczególnych miast i ludzi – widoczna jest jedynie natura rzeczy i ziemia jako punkt w bezkresie. Takie założenie posiadali i posiadają współcześni stoicy. Wychodząc poza swoje obecne położenie fizyczne i patrząc na życie z perspektywy „overview effect” oceniali wagę i istotę dotykających ich problemów, przeszkód, radości, uciech, ambicji czy celów. Dokonywali ich analizy i w ten sposób potrafili zapanować nad emocjami w celu racjonalnej oceny wagi danej sprawy[5]. Angażowali się przy tym w te sprawy, które są istotne, potrzebne, przydatne i zgodnie z naturą.
Uniwersalne zasady
Poza przytoczonymi wyżej zasadami oddzielenia spraw od nas zależnych od tych, które od nas nie zależą, przyjmowaniem faktów, a także „overview effect” warto przytoczyć inne równie ważne zasady stoickie, które mogą posłużyć jako uniwersalne i które są przydatne w spotykających człowieka sytuacjach. Jako pierwszą zasadę należy wyróżnić: nie poddawanie się negatywnym emocjom. Zamiast widzenia „czarne-białe” warto dostrzec odcienie szarości. Człowiek nie jest istotą doskonałą. Stoicyzm współcześnie, jak i antycznie nie zakłada, że człowiek w jedną chwilę stanie się doskonałym mędrcem. Zaakceptowanie rzeczywistości to również zaakceptowanie własnego prawa do popełniania błędów. Warto „wpisać w koszty” porażki. Należy niewątpliwie analizować swoje poczynania i postępy. Zaakceptowanie przed samym sobą bycia nieidealnym jest dla stoików wartością pozwalającą na uniknięcie gniewu i złości na samego siebie. A jednocześnie skłania ku zastanowieniu się nad tymże gniewem i dokonaniu oceny jego opłacalności.
Kolejną zasadą, jaką można wyodrębnić jest „dobrowolny dyskomfort” – stoicyzm współcześnie nie namawia człowieka do nadmiernego umartwiania się i pogrążania w negatywnych myślach, jednak zachęca do przygotowania swojego nastawienia psychicznego na sytuacje trudne. Proponuje, aby człowiek potrafił dopuścić do siebie myśl dyskomfortu, niedogodności. Dopuszczenie do siebie myśli o utracie obecnego stanu rzeczy, obecnej dobrej kondycji zdrowotnej czy stabilnego stanu finansowego. Pozwoli to człowiekowi docenić, co obecnie ma i być wdzięcznym za sytuację, w której się znajduje, ponieważ nie zawsze musi być tak, jak jest teraz.
Podsumowując wszystkie powyższe rozważania, należy uznać, że filozofia stoicka skłania człowieka do samorozwoju na podstawie konsekwentnej i systematycznej pracy nad samym sobą. Stoicyzm to przede wszystkim proces. Droga, którą należy podążać i konsekwentnie ulepszać swój charakter. Świadomość rzeczywistości i zgodne przyjmowanie jej, kształtuje stoicki spokój oraz redukuje niepotrzebny stres w nieoczekiwanej sytuacji. Celem tej filozofii nie jest zmiana napotkanej przez nas rzeczywistości, lecz zmiana postrzegania jej przez nas.
[1] Główne założenia filozofii stoickiej, [na]: https://zestoickimspokojem.pl/teksty/wprowadzenie-do-stoicyzmu/glowne-zalozenia-filozofii-stoickiej/, dostęp: 20.05.2023.
[2] Droga do mądrości, szczęścia i powodzenia w biznesie? Znali ją już starożytni filozofowie, [na]: https://businessinsider.com.pl/rozwoj-osobisty/dlaczego-ludzie-chca-byc-stoikami/r8znv0w, dostęp: 20.05.2023.
[3] Tamże.
[4] Wojna Idei, Jak zachować spokój? – Stoicyzm | Idea w 2 minuty, [na]: https://www.youtube.com/watch?v=O6o6creNpPM, dostęp: 20.05.2023.
[5] Jak przestać przejmować się opinią innych? | Stoicyzm, [na]: https://www.youtube.com/watch?v=8Z2-F9Hq9ls, dostęp: 20.05.2023.